W wielu miejscach w internecie spotkać można obszerne opracowania dotyczące samego problemu legalności i prawidłowości procesu zatrzymania i ewentualnego, późniejszego stosowania środków zapobiegawczych – dlatego też, by nie powielać tego, co zostało już napisane, w dzisiejszej części cyklu #AdwokatNaCodzień skupimy się na praktycznym przebiegu takich czynności i przysługujących zatrzymanemu prawach.
Kiedy?
Zatrzymanie polega na krótkotrwałym pozbawieniu wolności dla osiągnięcia celów procesowych – może być więc stosowane nie tylko wobec podejrzanego o popełnienie przestępstwa, ale także wobec świadka. Wobec osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa zatrzymania dokonać można wówczas, gdy istnieje uzasadnione przypuszczenie, że dana osoba popełniła przestępstwo i jednocześnie:
- zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa,
- niemożliwe jest ustalenie tożsamości tej osoby
- istnieje uzasadniona obawa, że nie stawi się ona na wezwanie organu w celu przeprowadzenia czynności
- zachodzi potrzeba zastosowania środka przygotowawczego
- zachodzi obawa, że podejrzany bądź osoba podejrzewana może w bezprawny utrudniać postępowanie
- gdy w sprawie można przeprowadzić postępowanie w trybie przyspieszonym – dotyczy to więc w szczególności osób nie posiadających przy sobie dokumentu tożsamości, nie posiadających stałego miejsca zamieszkania, przebywających w danym miejscu jedynie tymczasowo etc.
Wobec świadka zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie zastosować można wówczas, gdy mimo wezwania świadek nie stawił się na wyznaczony mu termin przesłuchania bądź innej czynności.
Kto?
Prokurator, Policja, Straż Graniczna, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Krajowa Administracja Skarbowa, Żandarmeria Wojskowa, a nawet Straż Leśna.
Tzw. zatrzymanie obywatelskie nie jest zatrzymaniem w rozumieniu przepisów postępowania karnego, a ujęciem. Każdy, w tym pokrzywdzony, może w świetle prawa ująć osobę przyłapaną na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po nim, jeśli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości, po czym zobowiązany jest niezwłocznie przekazać osobę zatrzymaną w ręce Policji. Choć ujęcie obywatelskie nie podlega zażaleniu do sądu, to jego bezpodstawne dopuszczenie się bądź też zastosowanie nieadekwatnej do sytuacji przemocy może stanowić przestępstwo (bezprawne pozbawienie wolności) i naruszenie dóbr osobistych, za które ujętemu należne jest stosowne zadośćuczynienie.
Jak?
Funkcjonariusz dokonujący czynności co do zasady (poza zatrzymaniem i przymusowym doprowadzeniem świadka) nie musi posiadać żadnego dokumentu ani umocowania w tym zakresie i wystarczającym jest okazanie legitymacji służbowej.
W toku zatrzymania Policja ma prawo stosować środki przymusu bezpośredniego (takie jak siła fizyczna, kajdanki) ale zawsze muszą być one adekwatne do zaistniałej sytuacji – tj. zagrożenia stwarzanego przez osobę zatrzymanego, ryzyka ucieczki, jej zachowania itd. Już na tym etapie należy pamiętać, że wszelkie nieprawidłowości w toku zatrzymania będą podlegały weryfikacji Sądu.
Wbrew często powtarzanym ze strony funkcjonariuszy sloganom, nagrywanie czynności bądź utrwalanie jej przebiegu w inny sposób – tak przez zatrzymanego jak i przez inne osoby – jest całkowicie legalne i nie stanowi przestępstwa; tego rodzaju nagrania bardzo często mogą stanowić jedyny dowód na występowanie jakichkolwiek nieprawidłowości.
Pamiętaj jednak – nie nadużywaj swojego prawa. Utrudnianie czynności może być już zakwalifikowane jako utrudnianie postępowania przygotowawczego i jako takie – stanowi przestępstwo.
W trakcie czynności z całą pewnością dojdzie także do zatrzymania przedmiotów, których posiadanie w Izbie Zatrzymań jest zabronione – należą do nich pieniądze, przedmioty wartościowe, przedmioty niebezpieczne, leki, alkohol, a nawet sznurowadła, szalik, pasek, zapalniczka i wszystko to, co w ocenie organu za niebezpieczne może zostać uznane. Dozwolone jest posiadanie własnej odzieży, bielizny, obuwia, przedmiotów kultu religijnego, a nawet wyrobów tytoniowych – i o realizację tego uprawnienia należy zabiegać.
Protokół
Z przeprowadzonych czynności funkcjonariusz ma obowiązek sporządzić protokół, którego jeden egzemplarz wręcza się zatrzymanemu – o co należy się wyraźnie upomnieć, gdyby obowiązku tego zaniechano.
Co powinno znaleźć się w dokumencie? Wiele z obowiązkowych elementów, choć z pozoru mało istotnych, na późniejszym etapie postępowania może odgrywać niebagatelną rolę. Dlatego też zwróć uwagę, czy w protokole wpisano poprawnie:
- datę i godzinę rozpoczęcia i zakończenia czynności
- wszystkie osoby w niej uczestniczące (wszystkich funkcjonariuszy z imienia i nazwiska)
- przyczyna zatrzymania (przy czym niewystarczającym jest samo powołanie się na przepis z kodeksu, grzecznie zwróć uwagę funkcjonariuszowi, że masz prawo wiedzieć, co stanowi podstawę Twojego zatrzymania)
- oświadczenia zatrzymanego: żądanie poinformowania rodziny, żądanie kontaktu z adwokatem, zastrzeżenia co do czynności – jeśli jakiekolwiek zachowanie funkcjonariuszy w Twojej ocenie było nieprawidłowe, zażądaj odnotowania tego faktu, nigdy nie przystawaj na wpisanie oświadczenia o braku zastrzeżeń co do czynności
- oświadczenie o stanie zdrowia wraz z opisem ew. obrażeń i przyczyną ich powstania (czy powstały w związku z zatrzymaniem)
- zarzuty co do treści protokołu – jeśli w Twojej ocenie w protokole brak któregokolwiek z elementów wymienionych powyżej, a Twoje spostrzeżenie w tym zakresie nie zostało odnotowane, to to jest miejsce na wskazanie zarzutów – zażądaj ich wpisania lub nanieś je osobiście przed podpisaniem protokołu
Jak długo?
Zatrzymany pozostaje do dyspozycji organu prowadzącego postępowanie przez 48 godzin – po tym czasie musi zostać zwolniony bądź przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania; orzekający w sprawie sąd ma kolejne 24 godziny na podjęcie decyzji. Jeśli w tym czasie decyzja taka nie zapadła – zatrzymanego należy bezwzględnie zwolnić. Nie mają tu zastosowania ani dni wolne od pracy, ani święta, ani żadne inne wyjątki.
Prawa zatrzymanego
Prawo do adwokata
Każdemu zatrzymanemu należy umożliwić kontakt z adwokatem lub radcą prawnym – jak jednak realizacja tego prawa wygląda w praktyce? Po zatrzymaniu funkcjonariusze zabezpieczą telefon komórkowy i inne przedmioty zatrzymanego. W praktyce zdarza się więc, że zatrzymanemu udostępniany jest aparat telefoniczny do wykonania połączenia, ale bez numeru telefonu ani możliwości jego ustalenia – dlatego tak ważne jest, aby choć jeden taki numer znać na pamięć lub przynajmniej mieć przy sobie wizytówkę. Funkcjonariusz ma także możliwość zastrzeżenia swojego uczestnictwa w takiej rozmowie – nie należy zatem w jej trakcie podawać żadnych informacji ponad informację o fakcie zatrzymania, miejscu pobytu, ewentualnie planowanych czynnościach i prośbie o pomoc. W przypadku zamiaru skorzystania z pomocy obrońcy nie należy umożliwiać funkcjonariuszom przystąpienia do czynności pod jego nieobecność – jeśli powiedział, że się stawi, to z całą pewnością tak będzie i milczeniem pominąć należy wszelkie uwagi funkcjonariuszy w tym zakresie.
Prawo do tłumacza
Osoby nie władające w wystarczającym stopniu językiem polskim mają prawo do skorzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, którego niezwłocznie zapewnić musi organ. Do tego czasu zatrzymany powinien odmówić podpisania jakichkolwiek dokumentów i składania jakichkolwiek oświadczeń.
Prawo dostępu do pierwszej pomocy medycznej
Przy czym żądanie to należy zgłosić w taki sposób, żeby zostało udokumentowane – bądź w protokole bądź na nagraniu z czynności.
Prawo do zawiadomienia innych osób
Na wniosek zatrzymanego należy o tym fakcie zawiadomić bliską mu bądź inną wskazaną przez niego osobę.
Prawo do otrzymania odpisu protokołu zatrzymania
Po zwolnieniu z Izby Zatrzymań zatrzymany ma prawo złożyć do sądu zażalenie na zatrzymanie – zarówno w zakresie istnienia podstaw do jego dokonania jak i jego przebiegu. Za nieprawidłowo lub bezpodstawnie przeprowadzone czynności podsądnemu należy się stosowne zadośćuczynienie.
Prawo do milczenia
Istotny element, o którym często funkcjonariusze „zapominają” poinformować zatrzymanego. Prawo do odmowy składania wyjaśnień przysługuje tylko podejrzanemu, to znaczy osobie, której przedstawiono zarzuty – niejednokrotnie dochodzi jednakże do szeregu innych czynności zmierzających niejako do obejścia tego uprawnienia. Należy zatem pamiętać – osobie przesłuchiwanej w charakterze świadka przysługuje prawo odmowy odpowiedzi na pytanie, które mogłoby narazić go na odpowiedzialność karną – nie może zatem formalnie „odmówić składania wyjaśnień”, ale w odpowiedzi na każde pytanie może oświadczyć, że korzysta z prawa do odmowy odpowiedzi na pytanie, a funkcjonariusz nie ma prawa żądać podstawy takiego oświadczenia (stanowiłoby to obejście prawa). W przypadku prowadzenia tzw. „rozpytania” bądź innej, udającej luźną „rozmowy” – pamiętaj: milczenie bywa złotem, a na składanie wyjaśnień zawsze jest czas w późniejszym okresie. Za niezgodne z prawem i zmierzające do jego obejścia uznać należy praktyki funkcjonariuszy polegające na: grożeniu, że niezłożenie wyjaśnień przyniesie gorsze konsekwencje; obietnicach, że złożenie wyjaśnień bądź udzielenie odpowiedzi „załatwi sprawę” bądź inne namowy i zachowania tak dobrze znane z amerykańskich filmów (które wcale tak bardzo nie rozmijają się w tym zakresie z rzeczywistością 😉 )
O czym należy pamiętać?
Funkcjonariusze publiczni objęci są szczególną ochroną prawną, nawet zatem w „gorącej” sytuacji zatrzymania należy pamiętać, aby nie dać się ponieść emocjom i:
- nie wdawać się w pyskówki,
- nie próbować uniemożliwiać przeprowadzenia czynności,
- absolutnie unikać stosowania jakiejkolwiek przemocy – tak fizycznej jak i słownej.
